Naar het land van de Sami

In het ultieme noorden, waar de Arctic feeling door je lijf giert en Finland flirt met de Noorse grens, word je ondergedompeld in de cultuur van het enige inheemse nomadenvolk van Europa. Rendez-vous met de Sami.

Terwijl ik koffie bestel in Hotel Kultahovi – het tweede oudste hotel van Finland, geopend in 1937 – lachen Boudewijn en Fabiola me toe vanop een zwart-witfoto. Uit 1969, lees ik onderaan op het kader. In dat jaar kwam het Belgische vorstenpaar hier in Inari, zo’n driehonderd kilometer boven de poolcirkel, op bezoek, op uitnodiging van de toenmalige Finse president Urho Kekkonen. Om het gebeuren zo stijlvol mogelijk te laten verlopen, was er zelfs een oproep gedaan aan de Sami, de lokale bevolking, om zich ter gelegenheid van het staatsbezoek in de typische klederdracht te hullen. President Kekkoken was gek van Lapland en toonde de regio in principe aan elk hoog bezoek uit het buitenland. De voorname gasten werden dan zelfs uitgenodigd om de nacht door te brengen in een cabin aan de rivier in plaats van in een reguliere hotelkamer. Terwijl het buiten sneeuwt en de ijzige ondergrond zich opmaakt voor een nog koudere nacht, drink ik in de gezellige bar met centraal haardvuur mijn koffie en een borreltje, uiteraard geserveerd in een glas van Iittala, Finse naam en faam in glaswerk sinds 1881.

Respect en tradities
’s Avonds neem ik mijn intrek in de nagelnieuwe cabins van het Wilderness Hotel, een gezellige plek aan de boorden van het meer. Na het diner verdiep ik me in de Sami-cultuur. Je spreekt trouwens beter niet over de Lappen, want die term vinden ze hier een belediging. In de vroege jaren van het toerisme in Lapland was hoogstaande architectuur en design-interieur cruciaal voor de eerste voorzichtige pogingen om internationale gasten aan te trekken. Dat maakt de eerste hotels ware attracties op zich. Dat het vintage-hotel Kultahovi net als het nieuwe Wilderness zich in Inari bevinden, is geen toeval. Dit dorpje aan de Juutua-rivier ten westen van het immense Inari-meer is het centrum van de Finse Sami-cultuur, thuishaven van zowel hun parlement en radiostation als van een indrukwekkend museum. De Sami zijn de inheemse bewoners van Lapland en leefden grotendeels van de rendieren. Nomaden dus, en daardoor is het niet iedereen duidelijk dat ze de ganse top van Noord-Europa bewonen, een gebied dat zich uitstrekt over vier landen. Noorwegen telt 50.000 Sami, in Zweden wonen er 20.000, Finland is goed voor 6000 en het noordwestelijke puntje van Rusland tot slot telt er zo’n 1800. De Sami beschikken tegenwoordig in zowel Noorwegen, Zweden als Finland over een eigen parlement, het Sameting. Dat heeft bij elk van de respectievelijke nationale overheden inspraak in zaken die de Sami en hun woongebied aanbelangen. Volgens het Europees Bureau voor Minderheidstalen zijn er 70.000 tot 100.000 Sami, van wie er echter minder dan effectief 20.000 Samisch spreken. Er bestaat geen Samische standaardtaal. Het gesproken Samisch kent vele, sterk verschillende varianten, verdeeld over een aantal aparte talen. Het Samisch is verwant aan het Fins en Ests en behoort tot de Fins-Oegrische taalfamilie.

De nomadische Sami woonden in tenten (lavvu) die gemakkelijk af te breken en te vervoeren waren. Alleen in de winter bleven de Sami en rendieren op één plaats. In plaats van in tenten leefden ze dan in lage, koepelvormige hutten, die met aarde bedekt werden om ze tegen de strenge vrieskou te beschermen. Verder naar het zuiden bestond de traditionele behuizing uit vierkante houten hutten. Vanaf de 17de eeuw is de levenswijze van de Sami sterk veranderd. Slechts een klein percentage leidt nog een nomadisch bestaan, en dan doorgaans nog slechts een deel van het jaar. De meeste Sami leven als visser, landbouwer of zelfstandig ondernemer. Hun leven verschilt tegenwoordig in nog maar weinig opzichten van dat van andere Scandinaviërs. De traditionele kleurrijke kleding van de Sami wordt meer en meer tot de folklore gerekend, evenals de traditionele muziek van de Sami, de zogenaamde joik. Anderzijds zijn de Sami het enige oorspronkelijke en inheemse volk binnen de grenzen van de EU en daarmee horen ze thuis in het rijtje van de Indianen, Maori en Aboriginals. Uniek dus.

In de diepvries van Fins Lapland
Fins Lapland, een regio puur natuur op en boven de poolcirkel, is de voorbije twee decennia een hippe winterreistopper geworden. Winter-wonder-Lapland is hot – of moeten we zeggen: cool? Want hoe avontuurlijk is een tocht per sneeuwscooter bij valavond niet? Hoe voelt een nacht in een sneeuwhotel en een dagtocht met een actieve ijsbreker? Hoe experimenteel is een hondensleetocht? De antwoorden vindt men hier. De beleving, de meerwaarde. Het lijstje synoniemen voor dit bevroren stukje Finland is dan ook bijna oneindig, net omdat er voor het grote poolcirkel-avontuur geen woorden bestaan. Alle superlatieven schieten immers te kort voor deze witte wereld, de laatste wildernis van Europa. Ik ben dan ook vroeg vertrokken om al die beloftes te ervaren. Het plan is om via de regionale weg 971 tot de Noorse grens te rijden en dat blijkt al snel een goed idee. Ik ben alleen, de landschappen zijn machtig, de huurwagen met winter/spijkerbanden voelt veilig en comfortabel. In het Noorse Kirkenes lunch ik met zicht op de postboot van Hurtigruten en daarna neem ik de E6. Laat u niet misleiden door de E-letter: dit is een eenvoudige tweevaksbaan, ook al is het inderdaad een internationale Europese snelweg, die van Kirkenes door Noorwegen tot Trelleborg in Zuid-Zweden loopt, goed voor 3140 kilometer. Ik cruise langs besneeuwde heuvels en dichtgevroren meertjes weer Finland in naar een ander legendarisch hotel: Nuorgam Holiday Village. “Sinds 1969”, zegt Raimo terwijl hij zich ontdoet van zijn thermisch pak en een mok koffie volschenkt. Samen met Marjatta is hij de tweede generatie die het familiehotel uitbaat. ’s Zomers is het gegeerd door wandelaars en vissers, tijdens de andere helft van het jaar focust het hotel op zachtgeprijsd wintertoerisme, waarbij kleinschaligheid en puurheid de drijfveren zijn. “En wanneer de derde generatie het straks overpakt, hopen we dat ze die rode draad doortrekken”, voegt Marjatta er aan toe. Nuorgam is een zalige plek voor wie in charmante eenvoud het échte Finse winterleven wil ervaren. “Alles wat de Finnen ’s winters doen, bieden wij aan. Behalve het amoureuze”, lacht Raimo. Om alles zo authentiek mogelijk te houden, wordt er met kleine groepjes gewerkt. “En we kijken niet op een half uurtje langer”, vertelt Raimo ons de volgende voormiddag, wanneer we met een viertal gasten onderweg zijn met de sneeuwscooters. “Vele lodges zijn halve fabrieken geworden, wij willen leven op het ritme van de natuur. Dus geen strikte schema’s, maar mooie dagprogramma’s. Weetje: het type klant wat ons bezoekt is net als wij de voorbije 30 jaar amper veranderd. Het zijn reizigers die echtheid beogen, geen tabellen met uurschema’s.”

Haasje-over met de Noren
Ik word met eenzelfde verhaal geconfronteerd wanneer ik, na alweer een prachtige rit van 200 kilometer door winterse toendralandschappen, incheck in de Engholm Husky Design Lodge, opnieuw net over de grens in Noorwegen. Al is inchecken niet echt het juiste woord. Gastheer Sven – half dier, half mens – wijst me in het pikdonker de richting aan waar ik mijn hut kan vinden. En nee, ik kan spijtig genoeg niet in-house eten, want de kleine eetzaal is reeds volgeboekt met andere gasten. “Maar zes kilometer verderop in Karasjok vind je wel een leuke tent”, lacht Sven. Engholm is dan ook geen hotel in de klassieke betekenis van het woord. Het is een boerderij met kamers, al klinkt dat dan weer oneerbiedig wanneer ik bijzonder charmante cabin binnenstap. Ik breng de nacht door in een soort Robinson Crusoe-hut, maar dan mét haardvuur, heet water en vloerverwarming. De volgende ochtend word ik vroeg gewekt door meer dan 60 huskies, die letterlijk staan de trappelen om op meerdaagse tocht te vertrekken, de hoofdactiviteit van Engholm. Maar eerst ontbijt. De gemeenschappelijke ruimte heeft inderdaad meer weg van een bijzettafel in de keuken dan van een restaurant. Acht gasten, en het zit eivol. Engholm werd gebouwd in 1985. Met de jaren kwamen er enkele cabins bij, maar de eetplek werd nooit uitgebreid. Christel, de bevallige levensgezellin van Sven die gespecialiseerd is in lederbewerking en alle stoere Arctic-uniformen van het team zelf maakte, heeft vers brood gebakken. En ook de boter, de confituren en het gedroogd vlees zijn superlekker. “Uit respect voor onze Sami-cultuur serveren we uitsluitend organic food”, legt Christel uit. “Net zoals we onze activiteiten beperken tot de lokale essentie. Dus geen klassieke sneeuwscooters, wel langeafstandshonden. Authenticiteit is zeer belangrijk. Wie de moeite doet om een zo afgelegen bestemming te bezoeken, dompel je dan ook best onder in ervaringen die de reis de moeite waard maken.” Voor een meerdaagse tocht ontbreekt me de tijd, maar ik kan wel even proeven van het hondenleven.

Even terug naar school
De laatste 48 uur van mijn rondreis heb ik gereserveerd in een voormalig schoolgebouw in Inari, waar de gasten slapen in het voormalig internaatgedeelte. En eten in de oude sporthal. Maar door de kleinschaligheid is het allemaal gezellig in hotel Korpikartano en vooral écht, het oude Lapland aangeboden met eerbied voor het verleden. ’s Namiddags trekken we met een nieuwe generatie geluidsarme sneeuwscooters het meer op: een desolate, diepbevroren plek, waar Moeder Natuur altijd het laatste woord heeft. “Lapland is geen natie, maar een gebied dat gekenmerkt wordt door de mensen en de dieren die er leven”, legt gids Heikki uit terwijl we even gestopt zijn voor een mok – hier spreekt men van kuksa – warme bessendrank en een uurtje ijsvissen. “Onze grenzen zijn niet zozeer geografisch als wel cultureel bepaald, vooral gedefinieerd door de regio’s die van oudsher door de inheemse Sami-herders bewoond werden.” Terwijl een ijzige wind vrij spel heeft op de witte vlakte van het meer, hangen we met een plastic kindervisstokje door een geboord gaatje te wachten tot een vis uit zijn winterpassiviteit opschrikt en het wormpje opmerkt.

Als afsluiter van mijn winterse tocht ga ik op bezoek bij Paltto in het Lemmenjoki nationaal park. Deze kleine onderneming van bezielster Kaija is gespecialiseerd in rendieren én het bewaren van de Sami-cultuur via kunstwerken en klederdracht. “Fins Lapland mag dan wel meer dan 10.000 rendieren hebben rondlopen, toch moeten we ze pro-actief beschermen”, legt Kaija uit terwijl op de achtergrond Sami-liederen klinken die haar zoon ingezongen heeft op cd. De bescheiden Kaija, die recent nog ontvangen werd door de Finse president en een ereteken kreeg voor haar onafgebroken inzet voor de cultuurpromotie van haar volk, leeft als een kluizenares diep in de bossen. Maar eenzaam? Nee hoor! “Mijn man is twaalf jaar lid geweest van het Sami-parlement in Inari, waarvan acht jaar als voorzitter. Welke beslissing er ook genomen moest worden, onze cultuur beschermen was altijd het ultieme doel. Nu we een dagje ouder geworden zijn, appreciëren we die rust en desolaatheid nog meer; daarom focussen we op bewust toerisme waarbij we de gasten onderdompelen in onze levenswijze. We gaan op tocht met de rendieren, varen met kano’s op het meer of maken wandelingen in het nationaal park, dat 2850 vierkante kilometer groot is. Wie hier komt, kiest bewust voor deze ervaringen.”

Wanneer ik de volgende voormiddag terug naar de luchthaven in Ivalo rijd, breekt onderweg tussen de vlagen van stuifsneeuw totaal onverwacht even een lage, goudgele zon door de wolken. Ik zie als een flits een sprookje in de sneeuw, een verlaten landschap van het koude Noorden vol naaldbossen en meertjes dat even transformeerde tot een romantische kerstpostkaart.  Een snuifje mystiek is nooit ver weg, hoog boven de poolcirkel.

#wildvanhethogenoorden,

Dit artikel werd gemaakt door Gerrit Op de Beeck voor het reismagazine 55°N 2021.

Reis jij deze winter naar het land van de Sami? Contacteer onze specialisten voor een reisvoorstel op maat.